سنت گفتارى امام على عليه السلام

رواياتى كه از امام على ـ عليه‏السلام ـ درباره كار و تلاش نقل شده است، از جهت هنجارى بودن و ارزشى بودن مفاد آنها، بهره‏ورى كار، نظم كارى، به چند دسته تقسيم مى‏شود:

الف. هنجار بودن كار و ناهنجار بودن تنبلى:

امام على عليه السلام مى‏فرمايد: مبغوض مى‏دارم كسى را كه نسبت به كار حيات مادى‏اش تنبل و بى‏اعتنا است؛ زيرا كسى كه نسبت به زندگى دنيايش چنين است، در مورد آخرتش تنبل‏تر و بى‏اعتناتر است. ⁽¹⁶⁾ و در روايت ديگر فرمود:

سنت گفتارى امام على علیه السلام

روایاتى که از امام على ـ علیه‏السلام ـ درباره کار و تلاش نقل شده است، از جهت هنجارى بودن و ارزشى بودن مفاد آنها، بهره‏ورى کار، نظم کارى، به چند دسته تقسیم مى‏شود:

الف. هنجار بودن کار و ناهنجار بودن تنبلى:

امام على علیه السلام مى‏فرماید: مبغوض مى‏دارم کسى را که نسبت به کار حیات مادى‏اش تنبل و بى‏اعتنا است؛ زیرا کسى که نسبت به زندگى دنیایش چنین است، در مورد آخرتش تنبل‏تر و بى‏اعتناتر است. ⁽¹⁶⁾ و در روایت دیگر فرمود:

هرچند کار و تلاش همراه با زحمت و رنج است، بیکارى پیوسته منشأ فساد و تباهى است. ⁽¹⁷⁾ ب. ارزشى بودن کار: هر پدیده اعم از رفتار و کالا که براى رفع نیاز انسان به کار مى‏آید، ارزش پیدا مى‏کند. مثلا گرسنگى یک نیاز است و ماده غذایى که این نیاز اساسى را اشباع مى‏نماید، ارزش و مطلوبیت ابزارى پیدا مى‏کند. کار و اشتغال نیز چون وسیله و طریق تأمین نیازهاى گوناگون مادى انسان است، ارزش ابزارى دارد؛ همچنان‏که بیکارى به‏طور طبیعى منشأ فقر و تنگدستى و ناکام ماندن خواسته‏هاى انسان مى‏گردد و درنتیجه ارزش ابزارى منفى به خود مى‏گیرد.

امام على ـ علیه‏السلام ـ در این باره مى‏فرماید: آن‏گاه که پدیده‏ها با یکدیگر جفت و جور شدند، تنبلى و ناتوانى نیز در کنار هم قرار گرفتند، فقر و تنگدستى را پدید آوردند . ⁽¹⁸⁾ در این روایت فقر که پدیده‏اى منفى، و بیکارى عامل و منشأ آن است، ارزش ابزارى منفى پیدا مى‏کند. در مقابل کار و تلاش، ارزش ابزارى مثبت دارد. همچنان‏که در روایت زیر کارهاى مختلف، سبب و طریق معیشت تلقى شده است: ان معایش الخلق خمسة: الامارة والعمارة والتجارة والاجارة والصدقات واما وجه العمارة فقوله تعالى هو انشأکم من الارض واستعمرکم فیها ⁽¹⁹⁾ فاعلمنا سبحانه انه قد امرهم بالعمارة لیکون ذالک سببا لمعایشهم لمایخرج من الارض من الحب والثمرات ومما جعله الله معایش للخلق. ⁽²⁰⁾ این روایت در وسیله بودن کارهاى مختلف جهت تأمین معیشت انسان صراحت دارد. در دیگر نظامهاى اجتماعى نیز عنصر کار ارزش ابزارى دارد و چون انسان در حیات طبیعى‏اش به دنبال تأمین نیازهاى معیشتى خود مى‏باشد و کار براى رفع این نوع نیازها است و در نتیجه نقش ارزش ابزارى مى‏یابد، بر همین اساس در تئورى‏هاى علم اقتصاد در مورد نیروى کار در جانب عرضه، متغیر اصلى را دستمزد به حساب مى‏آورند. از منظر این تئورى‏ها انسان اقتصادى، انسان طبیعى است که نگرش، منش و رفتار او تأمین نیازهاى طبیعى فردى ـ اجتماعى خود است. در واقع این نیازهاى طبیعى است که انگیزه‏هاى متفاوت را به عامل مؤثر در پیدایش پدیده کار، تبدیل مى‏کنند. انسان طبیعى بر پایه این انگیزه‏ها، دست به کار و تلاش مى‏زند و بى‏شک تا آن‏جا که این انگیزه‏ها برد و کشش دارند، عامل کار (نیروى انسانى) تلاش مى‏نماید . این انگیزه‏ها به‏طور فشرده عبارتند از: انگیزه‏هاى بیرونى مانند نیازهاى اقتصادى، میل به پیوستگى به دیگران، کسب عزت و احترام در جامعه، و انگیزه‏هاى درونى همچون تمایل به تحرک و فعالیت، تجربه و شناسایى موقعیت و خودیابى. ⁽²¹⁾ این انگیزه‏هاى بیرونى و درونى هرچند از این جهت که عامل کار براساس انگیزه بیرونى وسیله هدف دیگرى قرار مى‏گیرد، و براساس انگیزه درونى، خود هدف مى‏شود نه وسیله، باهم تفاوت دارند، ولى در هر دو فرض کار در راستاى تأمین نیازهاى طبیعى انسان قرار مى‏گیرد. انسان طبیعى خواسته‏هاى طبیعى دارد که کار و تلاش یا یکى از این خواسته‏ها است (ارزش غایى طبیعى) یا وسیله‏اى است براى تأمین نیازهاى دیگر (ارزش طبیعى ابزارى). از روایتى هم که کار را در زمینه عمارت و آبادانى یکى از عوامل و اسباب معیشت معرفى مى‏کند، مى‏توان ارزش طبیعى ابزارى کار را استفاده کرد. نکته اساسى که باید بدان توجه داشت، این است که انسان طبیعى، نیازهاى طبیعى دارد و عنصر کار را وسیله این نیازهاى طبیعى قرار مى‏دهد . از این جهت کار داراى ارزش ابزارى است؛ ولى اگر همین انگیزه‏هاى طبیعى را به‏گونه‏اى به حیات انسانى ـ نه طبیعى ـ ارتباط بدهیم، کار نیز ارزش غایى مى‏یابد.

براساس آموزه‏هاى دینى، اگر کسى به انگیزه دستمزد گرفتن و تأمین معیشت و رفاه خود و خانواده خود، کار و تلاش کند، یک درجه از تقوا را تحصیل کرده است و براساس این انگیزه کار ارزش غایى پیدا مى‏کند، نه ارزش ابزارى؛ زیرا چنین کارى در واقع یک نوع انجام وظیفه دینى است. امام على ـ علیه‏السلام ـ در دو روایت زیر، همین نوع ارزش را مى‏شناسانند : هیچ تلاش صبح هنگامى در راه خدا به فضیلت کار صبح هنگام، در جهت رفاه و آسایش فرزند و خانواده نمى‏رسد. ⁽²²⁾ کسى که از سر دلسوزى بر پدر یا فرزند یا همسر به دنبال امر دنیایش باشد، چهره او در قیامت همانند ماه شب چهارده است. ⁽²³⁾ در واقع این نوع روایات، در قوى‏ترین انگیزه انسان طبیعى براى کار و تلاش و تحصیل درآمد، خدشه نمى‏کنند؛ بلکه همین انگیزه طبیعى را جهت مى‏دهند. به این صورت که تلاش و تحصیل درآمد براى معیشت خود و خانواده را یکى از وظایف و مسئولیت‏هاى دینى او مى‏شمرند. با این جهت جدید، ارتباط انگیزه طبیعى از حوزه حیات طبیعى قطع، و وابسته به حیات انسانى مى‏شود و در سایه همین جهت‏یابى انگیزه ماهیت کار و تلاش به‏علاوه ماهیت فیزیکى، حقوقى، اجتماعى، اقتصادى، جوهره ارزشى نیز پیدا مى‏کند. اگر این جهت‏یابى انگیزه طبیعى کار نبود، ویژگى‏هاى فیزیکى، حقوقى، اجتماعى، اقتصادى را داشت، ولى ماهیت ارزشى نداشت؛ همچنان‏که از روایت زیر همین واقعیت را مى‏توان استفاده کرد: مردى به امام صادق ـ علیه‏السلام ـ گفت: دنبال دنیا هستم و رسیدن به آن را دوست دارم. امام پرسید: براى چه رسیدن به دنیا را دوست دارى؟ جواب داد: براى این‏که نیازهاى خود و خانواده‏ام را برآورده و با آن به صله رحم، صدقه، حج و عمره بپردازم. امام فرمود: «این طلب دنیا نیست، بلکه طلب آخرت است . ⁽²⁴⁾ انسان طبیعى مى‏کوشد نیازهاى مادى‏اش را با درآمد حلال پاسخ گوید. اما همین انسان طبیعى مى‏تواند جهت دیگرى به انگیزه طبیعى خود بدهد: به این صورت که درآمد خود را در راه اداى وظایف و مسئولیت‏هاى مختلف دینى‏اش به کار اندازد. در این صورت همان انگیزه با این جهت‏یابى، جوهره فعالیت اقتصادى را تغییر مى‏دهد و واقعیت ارزشى بدان مى‏بخشد. بنابراین کار و تلاش مى‏تواند درجه‏اى از فضیلت را بیافریند و ارزشى غایى ـ ذاتى داشته باشد. این شیوه، بخشى از رویکرد ارزشى کار است. به همین جهت تعبیر مى‏شود که درجه‏اى از تقوا و ارزش را مى‏تواند داشته باشد، بخش دیگر این رویکرد را مى‏توان عمیق‏تر مطرح نمود و در سایه آن مى‏باید تلاش و کار على‏بن ابى‏طالب ـ علیه‏السلام ـ را به‏مثابه الگو و هنجار اجتماعى جامعه انسانى در هر زمانى تفسیر کرد. این رویکرد را که در واقع یکى از چالشهاى اجتماعى جامعه ما است با نام تقواى اجتماعى کار برخواهیم رسید.

imamalinet.net/